یکی از ارکان مهم حسابداری در سازمان‌ها، دارایی‌های ثابت آن‌هاست. این دارایی‌ها به مرور زمان و بر اثر استفاده مداوم، دچار فرسایش و کاهش کارایی می‌شوند. همین کاهش تدریجی در ارزش دارایی‌ها، تاثیر مستقیمی بر صورت‌های مالی شرکت دارد. به منظور ثبت این کاهش ارزش، مفهومی با عنوان «استهلاک دارایی‌های ثابت» در حسابداری مطرح شده است. در این نوشتار قصد داریم نگاهی دقیق‌تر به مفهوم استهلاک در حسابداری داشته باشیم و با انواع مختلف آن آشنا شویم.
استفاده از نرم افزار حسابداری در محاسبه و ثبت استهلاک دارایی‌های ثابت، دقت و سرعت فرایند را افزایش می‌دهد. این ابزارها با خودکارسازی محاسبات، از بروز خطا جلوگیری کرده و گزارش‌های مالی دقیق‌تری ارائه می‌دهند که برای تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و رعایت استانداردهای حسابداری بسیار ضروری است.
استهلاک در حسابداری به چه معناست؟
همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، دارایی‌های شرکت‌ها شامل دسته‌بندی‌های گوناگونی هستند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، دارایی‌های ثابت به شمار می‌آید. مواردی مانند زمین، تجهیزات، ماشین‌آلات، و ابزارهای کاری در این گروه قرار دارند. این دارایی‌ها در طول زمان، بر اثر استفاده مداوم یا فرسودگی طبیعی، بخشی از ارزش خود را از دست می‌دهند یا کارایی اولیه را ندارند.
در چنین وضعیتی، مالک دارایی معمولاً ناگزیر به تصمیم‌گیری درباره تعمیر، تعویض یا فروش آن می‌شود. هزینه‌هایی که بابت این اقدامات صرف می‌گردد، در حسابداری تحت عنوان «هزینه استهلاک دارایی‌های ثابت» شناخته می‌شود. معمولاً این هزینه در پایان سال مالی برآورد شده و در اسناد مالی شرکت ثبت می‌گردد.
مطالعه بیشتر: انواع هزینه ها در حسابداری
اصطلاحات و مفاهیم مربوط به هزینه استهلاک
برای آن‌که درک دقیق‌تری از استهلاک داشته باشید، لازم است با چند اصطلاح کلیدی در این زمینه نیز آشنا شوید. در ادامه، به معرفی این مفاهیم پایه می‌پردازیم:
- عمر مفید: به بازه زمانی‌ای گفته می‌شود که یک دارایی می‌تواند به طور مؤثر و مفید در فعالیت‌های اقتصادی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
- قیمت تمام‌شده: این واژه به مجموع هزینه‌هایی اطلاق می‌شود که بابت تولید یا خرید یک دارایی صرف شده‌اند.
- ارزش بازیافتی (اسقاط): مبلغی است که در پایان دوره استفاده از دارایی، می‌توان از فروش آن دریافت کرد.
مطالعه بیشتر: بهای تمام شده کالای فروش رفته| نحوه محاسبه آن برای کسب و کار
عوامل موثر در استهلاک دارایی‌های ثابت
عوامل مختلفی وجود دارند که باعث کاهش تدریجی کارایی و ارزش دارایی‌های ثابت می‌شوند. از جمله:
- سپری شدن زمان و فرسایش طبیعی
- استفاده مکرر و سنگین از دستگاه‌ها و ماشین‌آلات
- نگهداری در محیط‌های نامناسب یا شرایط غیر استاندارد
- بروز زنگ‌زدگی در بخش‌های فلزی
- پوسیدگی به دلیل رطوبت یا شرایط فیزیکی نامطلوب
- کیفیت پایین مواد و تجهیزات مصرفی
- منسوخ شدن فناوری‌های به‌کاررفته در دستگاه‌ها
این دلایل، از اصلی‌ترین عواملی هستند که باعث کاهش عمر مفید و کاهش بهره‌وری دارایی‌های ثابت در طول زمان می‌شوند.
مطالعه بیشتر: دریافت دموی رایگان نرم افزار حسابداری پیمانکاری
انواع استهلاک در حسابداری چیست؟
در حسابداری، استهلاک دارایی‌ها به‌طور کلی به دو گروه اصلی تقسیم می‌شود:
- استهلاک مربوط به دارایی‌های فیزیکی (مشهود)
- استهلاک مربوط به دارایی‌های غیر فیزیکی (نامشهود)
در ادامه، هریک از این دسته‌ها را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم:
1-استهلاک دارایی‌های فیزیکی (مشهود)
منظور از دارایی‌های مشهود، دارایی‌هایی هستند که ماهیت فیزیکی دارند و می‌توان آن‌ها را لمس یا مشاهده کرد. نمونه‌هایی از این دارایی‌ها عبارت‌اند از: دستگاه‌ها، ماشین‌آلات، ابزارهای صنعتی و املاک. این نوع دارایی‌ها خود به سه زیرگروه تقسیم می‌شوند:
- دارایی‌های قابل استهلاک: این دسته شامل اقلامی مانند ماشین‌آلات یا ابزارهایی است که با گذشت زمان یا استفاده مداوم، کیفیت و ارزش آن‌ها کاهش پیدا می‌کند.
- دارایی‌های غیرقابل استهلاک: برخی از دارایی‌ها، مانند زمین، معمولاً دچار استهلاک نمی‌شوند و ارزش آن‌ها در طول زمان حفظ می‌شود یا حتی افزایش می‌یابد.
- دارایی‌های مصرف‌شونده یا نقصان‌پذیر: این نوع دارایی‌ها بر اثر بهره‌برداری تدریجی به پایان می‌رسند، نه اینکه صرفاً مستهلک شوند. مانند معادن، منابع طبیعی، جنگل‌ها و ذخایر تجدیدناپذیر.
2-استهلاک دارایی‌های غیر فیزیکی (نامشهود)
دارایی‌هایی که فاقد شکل فیزیکی هستند اما در روند فعالیت‌های اقتصادی نقش مؤثری ایفا می‌کنند، تحت عنوان دارایی‌های نامشهود شناخته می‌شوند. این گروه شامل مواردی همچون سرقفلی، علائم تجاری ثبت‌شده، حق چاپ، اختراعات و هزینه‌های اولیه ثبت شرکت است.
این دارایی‌ها ممکن است دارای عمر اقتصادی مشخص یا نامحدود باشند، اما بر اساس استانداردهای حسابداری، باید در بازه‌ای حداکثر ۴۰ ساله مستهلک شوند. نکته قابل توجه این است که هنگام محاسبه استهلاک این دارایی‌ها، برخلاف دارایی‌های مشهود، ارزش بازیافتی (اسقاط) در نظر گرفته نمی‌شود.
برای انعکاس استهلاک دارایی‌های نامشهود در صورت‌های مالی، معمولاً از دو روش زیر استفاده می‌شود:
- کسر مستقیم ارزش دارایی از حساب ارزش دفتری
- ثبت استهلاک به صورت جداگانه در حسابی به نام “استهلاک انباشته”
روش‌های مختلف محاسبه استهلاک دارایی‌های ثابت در حسابداری
برای محاسبه میزان استهلاک دارایی‌های ثابت فیزیکی، چندین روش مختلف وجود دارد که هر یک بر اساس نوع دارایی، نحوه استفاده و اهداف مالی شرکت انتخاب می‌شوند. در اینجا با رایج‌ترین شیوه‌های محاسبه استهلاک آشنا می‌شویم:
1. روش خط مستقیم
در این شیوه، فرض بر این است که کاهش ارزش دارایی در طول عمر مفید آن به‌صورت یکنواخت انجام می‌شود. به عبارتی، مبلغ ثابتی به‌عنوان هزینه استهلاک برای هر سال منظور می‌گردد. فرمول این روش به شکل زیر است:
هزینه استهلاک سالانه = (بهای خرید دارایی – ارزش باقی‌مانده یا اسقاط) ÷ سال‌های عمر مفید
در این روش، مبلغ استهلاک برای هر دوره زمانی یکسان باقی می‌ماند.
2. روش نزولی با نرخ دو برابر
در این مدل، کاهش ارزش دارایی با سرعت بیشتری در سال‌های ابتدایی اتفاق می‌افتد. این روش بر پایه درصدی ثابت از ارزش دفتری باقی‌مانده محاسبه می‌شود که این درصد، دو برابر نرخ استهلاک در روش خط مستقیم است.
فرمول کلی به این صورت است:
نرخ استهلاک = (بهای تمام‌شده – ارزش اسقاط) ÷ حجم کل تولید برآورد شده
سپس:
استهلاک دوره = نرخ استهلاک × تعداد واحد تولید شده در همان دوره
3. روش مبتنی بر حجم تولید
در این رویکرد، استهلاک دارایی براساس مقدار محصولی که با استفاده از آن تولید شده، تعیین می‌شود. به این معنا که هزینه استهلاک به‌صورت مستقیم با تولید مرتبط است.
فرمول محاسبه استهلاک برای هر واحد محصول:
استهلاک هر واحد = (بهای خرید – ارزش اسقاط) ÷ کل حجم تولید مورد انتظار
و برای محاسبه استهلاک در یک سال:
استهلاک سالانه = استهلاک هر واحد × تعداد محصولات تولیدشده در سال
4. روش مجموع سال‌ها (روش مجموع سنوات)
در این شیوه، برای تخصیص استهلاک، ابتدا ارزش باقی‌مانده دارایی (یعنی بهای تمام‌شده منهای ارزش اسقاط) محاسبه می‌شود. سپس این عدد به نسبت مجموع اعداد مربوط به سال‌های عمر مفید تقسیم می‌شود. برای مثال، اگر دارایی عمری ۵ ساله داشته باشد، مجموع سال‌ها برابر با ۱۵ خواهد بود.
مؤثرترین روش محاسبه استهلاک
هر شرکت یا نهاد اقتصادی باید بر اساس ویژگی‌های خاص دارایی‌های خود و شرایط عملیاتی‌اش، مناسب‌ترین روش استهلاک را از میان گزینه‌های موجود برگزیند. به بیان دیگر، نمی‌توان یک فرمول واحد را برای تمامی سازمان‌ها توصیه کرد، زیرا نوع دارایی‌ها و نحوه بهره‌برداری از آن‌ها در هر مجموعه متفاوت است. بنابراین، بهره‌گیری از دانش و تجربه کارشناسان مالی و حسابداری درون سازمان، می‌تواند به انتخاب روش بهینه برای محاسبه استهلاک کمک شایانی کند.
علل مستهلک کردن دارایی‌های ثابت توسط شرکت‌ها
هر شرکت با توجه به استراتژی‌های مالی خود، اهداف خاصی را از فرآیند استهلاک دارایی‌ها دنبال می‌کند. با این حال، یکی از اصلی‌ترین دلایل این کار کاهش میزان مالیات است. با استفاده از استهلاک، نقدینگی شرکت بهبود یافته و این نقدینگی می‌تواند برای شروع پروژه‌های جدید یا توسعه پروژه‌های موجود به کار گرفته شود.
لازم به ذکر است که کاهش مالیات از طریق استهلاک تنها در سال‌های اولیه استفاده از دارایی‌ها اثرگذار است. در سال‌های پایانی، زمانی که دارایی به پایان عمر مفید خود نزدیک می‌شود، فرآیند استهلاک می‌تواند موجب افزایش مالیات گردد. به همین دلیل، ضروری است که برای مدیریت این افزایش مالیات در سال‌های بعدی برنامه‌ریزی دقیق صورت گیرد تا سازمان در آینده با کمبود نقدینگی مواجه نشود.
و در نهایت
در هر سازمان، انواع مختلفی از دارایی‌ها وجود دارند. برخی از این دارایی‌ها به منظور سرمایه‌گذاری خریداری می‌شوند و برخی دیگر برای بهره‌برداری در فرآیندهای روزانه سازمان استفاده می‌گردند. دارایی‌هایی که در فعالیت‌های سازمانی به کار گرفته می‌شوند، به مرور زمان دچار فرسایش و کاهش کارایی می‌شوند.
از این رو، قبل از تعیین ارزش روز این دارایی‌ها، ضروری است که هزینه استهلاک آن‌ها محاسبه شود. در حسابداری، روش‌های گوناگونی برای محاسبه استهلاک دارایی‌ها وجود دارد. بسته به نوع دارایی، از روش خاصی برای محاسبه و ثبت میزان استهلاک استفاده می‌شود، که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شده است.
